LỊCH SỬ SAPA - CHIẾN TRANH PHÁP-VIỆT

 Mình có vinh dự được biết Jean Michaud, tác giả bài viết "Lịch sử tóm tắt Sapa", một nhà nghiên cứu dân tộc học đã trở nên thân thiết với nhiều người Sapa, với bố mẹ mình. Năm 2017, khi bố mình ốm nặng ông còn ghé qua thăm, khi đó đã nghĩ là chia tay lần cuối. Lần này, cơ duyên lại đến để mình dịch bài viết của ông. Lần đầu tiên mình được đọc về lịch sử Sapa viết kỹ và sâu đến thế. Cảm ơn ông Michaud. Bài viết của ông làm mình hiểu Sapa thêm nhiều, và càng thương nhớ biết bao Sapa của mình những ngày thơ ấu. Đoạn dưới đây chỉ là một đoạn trích (3 trang) trong bài viết gần 30 trang của ông.     

[Sapa trong thời gian] Chiến tranh Pháp - Việt

.... Không nghi ngờ gì nữa, Chapa nằm trên tuyến đường của quân đội Nhật Bản và Trung Quốc, những đội quân đã băng qua khu vực này vào năm 1945 và 1946, và sẽ rất thú vị nếu biết thêm về tác động của việc này. Vào cuối thời gian Chiến tranh thế giới thứ hai, người Pháp không ngay lập tức trở lại thuộc địa Đông Dương. Quân đồng minh, khi biết người Nhật đã đứng vững ở Đông Dương, đặc biệt kể từ ngày diễn ra cuộc nổi dậy chớp nhoáng vào tháng Ba năm 1945 khi chính quyền thực dân Pháp bị lật đổ, đã đồng ý cho phép người Hoa cộng hòa, đồng minh của họ, tiến vào Bắc Kỳ qua phía Bắc để giải giáp lực lượng người Nhật chiếm đóng ở đó, trong khi người Anh giải quyết vấn đề ở miền Nam. Chỉ một năm sau, cuối cùng họ sẽ quay trở lại Vân Nam, điểm xuất phát của họ. Trong năm này, liệu họ có chiếm đóng Chapa và tận dụng các tòa nhà của nó để thoải mái dàn xếp chỗ ở cho quân đội của mình không? Rất có thể đã xảy ra như vậy và trong trường hợp đó, không chắc các công dân Pháp muốn ở lại nơi có những vị khách đáng xấu hổ này. Đặc biệt là quân đội thuộc địa thường trực của trạm, có vai trò đảm bảo an ninh cho cư dân, chắc chắn đã bị Trung Quốc tước vũ khí vì họ được coi là đồng minh với kẻ thù bại trận.

Năm 1946, chiến tranh bắt đầu giữa Pháp, nước đã một lần nữa đặt chân lên thuộc địa của mình và tái vũ trang quân đội, và Việt Minh, lực lượng đã tuyên bố độc lập cho miền Bắc Việt Nam một năm trước đó. Có khả năng giao thông dân sự đến Chapa đã bị hạn chế, thậm chí bị gián đoạn, đặc biệt là do sự vắng mặt - người ta tin là tạm thời - của quân đội tại chỗ. Đó là cơ hội mà những người theo chủ nghĩa dân tộc và đảng cộng sản ở Chapa đang chờ đợi. Trong những tháng đầu năm 1947, tận dụng sự vắng mặt của quân đội thuộc địa, một bộ phận người dân Việt Nam đã vận động hưởng ứng lời kêu gọi kháng chiến của Hồ Chí Minh và gây thiệt hại nặng nề nhất có thể cho các công trình kiến ​​trúc của Pháp ở Chapa. Mong muốn phá hủy lớn đến mức gần như tất cả các tòa nhà bằng đá đều bị tấn công và lục soát. Không có đủ thuốc nổ để tùy ý sử dụng, họ phóng hỏa đốt các công trình kiến ​​trúc bằng gỗ. Tất cả các vị trí chiến lược sau đây sẽ bị đốt phá, cho dù đó là do nó có khả năng cung cấp nơi trú ẩn cho quân đội, chẳng hạn như trạm điều dưỡng, tu viện Tả Phìn và các biệt thự lớn, hay vì vị trí chiến lược của chúng, chẳng hạn như trại quân sự, hoặc một lần nữa, do tầm quan trọng về hậu cần của nó như khu liên hợp thủy điện tại Cat-Cat. Trong vòng vài tuần, con người đã hoàn tất sự phá hủy, dẫn đến việc gần như xóa sổ hoàn toàn di sản kiến ​​trúc thuộc địa của thị trấn. Một sự phá hủy tàn bạo và là khởi đầu của sự kết thúc.

Quân đội Pháp tái chiếm Chapa cũng vào cuối năm đó (1947) và, nhận thấy tình trạng phá hủy của thị trấn, đuổi hầu hết cư dân Việt Nam và người Hoa cũ ra khỏi đó. Người ta tin rằng chỉ có ba gia đình người Kinh và một số ít người Hoa được ở lại. Cuộc di cư này, sau khi địa điểm đã bị tàn phá, đánh dấu sự kết thúc của cộng đồng dân sự ở Chapa và báo trước sự sụp đổ của bức màn. Nhưng một màn vẫn được diễn. Chúng ta sẽ không ngạc nhiên khi biết rằng một trong những người cuối cùng, có lẽ là người cuối cùng, thường dân châu Âu rời Chapa là cha xứ của thị trấn, Jean Idiart-Alhor. Ra đi có lẽ không phải là từ thích hợp… Khi sự thận trọng có thể là yêu cầu sơ tán khỏi khu vực này, nơi vốn đã vắng bóng dân thường và đã trở thành hiện trường của một cuộc triển khai quân sự, và có thể, cả các cuộc giao tranh, ông chọn ở lại với những người dân miền núi đã được cải đạo của mình và theo đuổi sứ mệnh của mình theo truyền thống của các nhà Truyền giáo hải ngoại. Ông sẽ trả giá cho lựa chọn này bằng mạng sống của mình. Vào tháng Năm năm 1948 - các nguồn tin không thống nhất về ngày cụ thể - trong khi cử hành thánh lễ buổi sáng, có lẽ chỉ có một mình, ông bị sát hại, sau đó bị chặt đầu bởi một trong những người cải đạo của ông, cũng là một công giáo Việt Nam. Lời giải thích về động cơ của vụ giết người này không thống nhất. Đối với Hội Truyền giáo hải ngoại Paris, nơi từ đó ông ra đi, Idiart-Alhor chính thức được coi là nạn nhân của đảng phái Việt Minh và đã phải trả cái giá của người tử vì đạo vì lòng nhiệt thành truyền giáo. Nhưng ở Sapa tin đồn phổ biến cho thấy rằng ông gánh chịu hậu quả của chủ nghĩa độc đoán liên quan đến người trợ lý của ông, người này có quan hệ tình cảm với một người nội trú trẻ tuổi ở tu viện Tả Phìn mà ông không đồng ý. Vị linh mục đã nhốt chàng trai trẻ một thời gian để cố gắng chấm dứt mối quan hệ này. Được giải thoát khỏi cảnh giam giữ, sự báo thù đã dẫn dắt bàn tay kẻ giết người, mà sau đó được cho là đã bỏ trốn sống trong bí mật, nơi hành động của anh ta khiến anh ta được tôn trọng ở mức độ nhất định. Cha Idiart-Alhor được chôn cất gần giám mục của mình, phía sau nhà thờ, và đó là nơi vẫn có thể nhìn thấy ngôi mộ của hai nhà truyền giáo, bị bỏ quên và phủ đầy bụi rậm vào năm 1997. Năm sau, 1998, hài cốt của hai người đã được được cộng đồng Công giáo hồi sinh tại địa phương bốc lên và đặt vào một lăng mộ được xây dựng cho dịp này và ngày nay cách địa điểm chôn cất họ ban đầu vài bước chân. Nếu tên của Cha Idiart-Alhor được ghi rõ trên văn bia của vị linh mục bị sát hại, thì Ramond, ngược lại, được gọi là "Cha Lộc", từ tên tiếng Việt của ông có nghĩa là "tài sản". Về phần kẻ sát nhân, có tin đồn rằng cuối cùng anh ta cũng thành công trong việc kết hôn với tình yêu của mình…

Vào cuối năm 1950, Việt Minh chiếm được Chapa và các vùng phụ cận từ tay quân Pháp. Một yếu tố đáng kể trong cuộc tấn công bất ngờ của Việt Minh lên khu vực tiền tuyến vào thời điểm đặc biệt này là chiến thắng của lực lượng cộng sản ở Trung Quốc. Một đồng minh quân sự có tầm quan trọng cách vài km về phía Bắc đã góp phần lật đổ cán cân lực lượng trong khu vực và quân Pháp rút lui.

Tuy nhiên, về sự tàn phá, vẫn còn nhiều điều nữa sắp xảy ra. Nhận thấy khả năng chiếm lại Chapa giảm xuống khi Việt Minh đang trụ vững dần ở vùng núi phía trên Bắc Kỳ, Bộ chỉ huy Pháp quyết định phá hủy nhiều nhất có thể những gì còn sót lại của các tòa nhà ban đầu, mà một số trong số đó đã bị chiếm đóng và khôi phục lại bởi quân của Tướng Giáp. Người ta ra lệnh cho lực lượng không quân ném bom Chapa. Những cư dân miền núi lớn tuổi trong vùng nhớ rất rõ sự kiện này, được cho là xảy ra vào khoảng năm 1952. Bản thân cộng sản Việt Nam khi đó không có lực lượng không quân, cuộc đột kích này của Pháp đã tác động lớn đến họ vì một cảnh tượng như vậy rất hiếm khi xảy ra. Các nhân chứng chứng thực rằng những vụ đánh bom chỉ giới hạn ở các tòa nhà của những người định cư và không chạm đến các ngôi làng lân cận. Hơn nữa, có thể dễ dàng đoán được những tòa nhà nào không bị động đến bởi các vụ đánh bom: đơn giản là những tòa nhà có cấu trúc bằng đá mỏ vẫn đứng vững. Do đó, chúng ta có thể lưu ý rằng trung tâm thủy điện ở Cát Cát và tu viện Tả Phìn chẳng hạn, không hề bị động đến. Ngược lại, các tòa nhà mà ngày nay đã hoàn toàn bị san bằng như Hôtel de la Résidence Supérieure và khu phức hợp điều dưỡng có khả năng là mục tiêu đặc biệt.